MEVLUDI NË TREVËN E POLLOGUT - DIKUR DHE SOT*
Mr. Elez ISMAILI
Hyrje
Mevludi, pa dyshim, paraqet një begati të çmueshme të kulturës islame të popullit shqiptarë, rrënjët e të cilit na çojnë shekuj më parë kur edhe në trevat tona mevludi këndohej turqisht dhe, kuptohet, ishte i shkruar me grafi osmane.
Por ajo që e ka mbajtur gjallë një manifestim aq të rëndësishëm është vetë fakti se tradicionalisht mevludi është kënduar edhe në xhami edhe në ambiente shtëpiake, madje pjesë të tëra mevludi janë mësuar përmendësh nga vetë xhemati, dhe kështu është ngulitur thellë në shpirtin dhe ndërgjegjen e çdo besimtari të devotshëm, për ta ndier thellë në zemër dashurinë ndaj Pejgamberit tonë, duke e konsideruar edhe si obligim fetar të përmotshëm, por ka qenë edhe bindja, që buron nga një varg i mevludit, me karakter thjesht utilitar,ku thuhet se atë mot që këndohet mevlud në një shtëpi nuk e gjen “asnjë qeder e asnjë bela”.
Duke u bazuar në njërin nga përkufizimet e mevludit, “se mevludi është manifestim, solemnitet që organizohet edhe për raste gëzimi, që shton gëzimin familjar, dhe raste hidhërimi, që zbut zemrën e çdo besimtari, që pakëson vuajtjen, dhimbjen”[1] , në trevën e Pollogut mevludi trajtohej dhe sot trajtohet thuajse si dispozitë fetare, edhe kur bëhet fjalë për mevlude kushtuar lindjes së Muhammedit a.s., po ashtu edhe për mevludet me pretekste tjera. Ndoshta thënia “dispozitë fetare” vret keq, por është më se e vërtetë dhe lidhet me një realitet që mund ta dëshmojnë gjeneratat e para të Pasluftës, por dua të besoj se kjo bindje ka mbretëruar edhe më herët. Konkretisht për ditëlindjen e Pejgamberit, nëse një shtëpi nuk ka bërë mevlud, është konsideruar si e dalë feje. [2]
DY - TRI FJALË PËR TETOVËN DHE GOSTIVARIN
Tetova dhe Gostivari janë dy qendra të rëndësishme ekonomike, shoqërore, kulturore, arsimore, me objekte të rëndësishme të infrastrukturës që e zbukurojnë Rrafshin e Pollogut.
Sidomos në kapërcyellin e mijëvjeçarit që e lamë pas, transformimet kapitale në të gjitha sferat e jetës bënë që Tetova të jetë qendër e dy universiteteve dhe sa e sa institucioneve tjera kulturore por edhe vatër shembullore e lëvizjeve shoqërore e politike të këtij nënqielli.
Por këtyre dy qyteteve u japin një bukuri të rrallë edhe objektet fetare të ngritura me djersën e besimtarëve të kësaj ane, që janë dëshmi e manifestimit të ndjenjave të thella fetare, manifestim i besimit të çiltër islam dhe përndritje e gjithë asaj që i tejkalon shabllonet e ekzagjeruara të globalizmit, sepse universalizmi dhe përpjekja e njerëzve tanë për të qenë në mesin e të barabartëve është pikësynim koherent që dita ditës bëhet realitet dhe është rrugë që na shpie drejt bardhësive të jetës.
Njeriu ynë, për të gjitha të mirat, para së gjithash, i është mirënjohës All-llahut xh.sh. Ashtu ka qenë edhe ngaherë. Dhe, si gjithë bota islame, dëshiron ta manifestojë atë përveç se me namaz, edhe me forma tjera ibadeti. Njëra ndër format më të popullarizuara gjithsesi është edhe këndimi i mevludit, që në trojet shqiptare është i pranishëm që nga koha kur ende nuk ishte shkruar mevlud në gjuhën shqipe.
Por për tërësinë gjeografike për të cilën jam përcaktuar të paraqes disa të dhëna relevante shtrirja kohore nuk shkon aq larg.
HAPAT E PARA DREJT KËNDIMIT SHQIP
Në bazë të dhënave që arrita t’i siguroj, del se këndimi i mevludeve ndërmjet dy luftërave botërore, por edhe herët, është kënduar kryesisht turqisht. Arsyeja dihet: hoxhallarët, edhe ata që nuk ishin turq shkollimin e kishin kryer ose në Turqi ose në medresetë e vendit por në gjuhën turke. Përmenden me gishta vetëm emrat e disa hoxhallarëve, si: Besim efendiu i Pirokut, hafëz Ameti i Përshefcës, që ka shërbyer në Toplicë, pastaj nxënësi i Hafëz Ametit dhe zëvendës i tij -hafëz Bexheti i Toplicës, hafëz Izair Ramadani (h. Izair Tetova), [3] , hafëz Shefi Emruli, imam në fsh. Kalishtë, rrethi i Gostivarit, rrugën e të cilit e ndjek edhe i biri, hafëz Selimi dhe i fundmi i kësaj familje që ka kënduar Mevludin e Elbasanit,[4] është hafëz Adem Emruli.[5] Përveç hoxhallarëve të përmendur, gjithsesi duhet përmendur edhe emrat e Rexhep ef. Vokës, molla Jahës, molla Hazirit të Shipkovicës që kanë kënduar mevlud shqip dhe, për dallim prej vendeve tjera, edhe në atë kohë janë kënduar Mevludi i Shkodrës, Mevludi i Kosovës dhe Mevludi i Hafëz Ali Korçës. Nga haxhi Nexhmudin Haziri (1932) mora mjaft të dhëna për këndimin e mevludit në Shipkovicë, madje aty për aty, duke dashur të jetë sa më bindës për atë që thotë, më këndoi një strofë nga mevludi i Hafëz Ali Korçës, si dëshmi se në këtë katund është kënduar edhe ky mevlud:
Njeri je njeri, Perëndi je s’themi
Po je aq’ i madh sa s’e merr dot kalemi.[6]
Kisha pretendime se mevludi shqip të jetë kënduar nga më shumë hoxhallarë që kanë jetuar mes dy luftërave botërore, por një gjë të tillë asnjëri nga bashkëbiseduesit nuk ma tha, edhe pse për nga mosha janë afër të tetëdhjetave. Por janë të besueshme të dhënat e tyre se i dinin me emër e mbiemër hoxhallarët e parë që kanë zënë të këndojnë shqip, qoftë në Tetovë, në Gostivar apo nëpër katundet për rreth dhe se këndimi i mevludit shqip, sipas tyre, u intensifikua në “Kohën e Shipnisë”, kur edhe fillon depërtimi i botimeve në gjuhën shqipe. Që do të thotë se mevludi i Tahir ef. Popovës ose i Hafiz Ali Ulqinakut u gjetën në duart e hoxhallarëve tanë, dhe filluan të përdoren si në qytet po ashtu edhe nëpër fshatra. Por kjo nuk do të thotë se u ndërpre tërësisht këndimi turqisht. Në të vërtetë për nga alfabeti ishte i njëjti mevlud por për nga gjuha, siç u tha, ishte version shqip i shkruar nga autorët e sapopërmendur. Por me daljen në dritë të versionit me alfabet shqip, thuajse në njëfarë mënyre u bë version zyrtar i mevludit që është përdorur jo vetëm në Tetovë e Gostivar por edhe në qytetet e tjera të Maqedonisë. Nuk është aspak për t’u çuditur nëse edhe sot gjen ndonjë hoxhë plak që e këndon mevludin e moçëm me alfabet turko-arab. Një, pse është mësuar me të dhe mund ta dijë edhe përmendësh dhe e mban formalisht në dorë. E dyta, se pas përhapjes së versionit me shkronja shqip, flitet edhe si anekdotë, hoxhallarët u frikësuan se më nuk do t’i thërret kush për të bërë mevlud sepse mevludin me shkronja shqip do të mund ta këndonte gjithkush nga anëtarët e familjes. Pra, si duket, e ruajnë me njëfarë xhelozie, por mund të ketë edhe arsye tjera.
Në përgjithësi në trevën e Pollogut, siç u tha pak më lartë, paraprakisht me alfabet turko-arab dhe më pas me alfabet latin, më i përhapur ka qenë mevludi i Tahir ef. Popovës. Por kemi të dhëna se diku tërësisht, e diku pjesërisht është kënduar edhe mevludi i Hafiz Ali Ulqinakut, që në anën tonë më tepër njihet si Mevludi i Shkodrës. Përmenden Hafëz Minahu i Llomnicës, Hafëz Jusufi i Sellcës, Hafëz Zeqiri i Bogovinës, hafëz Ameti i Përshefcës që ka shërbyer në Toplicë si dhe nxënësi i tij, hafëz Bexheti i Toplicës. Ndërsa prej gjeneratës së re pjesërisht edhe sot, sidomos “ Hallet e vdekjes” i këndojnë Hafëz Ramadani, imam i xhamisë Tabhane, Nasir Xhemaili, imam i Xhamisë së Madhe dhe Shafi Ajdini, imam i xhamisë Muharremçe, pra imamë të xhamive të qytetit të Tetovës. Mund të ketë edhe të tjerë që e këndojnë këtë mevlud, por, ma merr mendja se në të ardhmen duhet gjurmuar a mos është kënduar edhe ndonjë mevlud tjetër, përveç këtyre për të cilët arritëm të sigurojmë të dhënat e prezantuara këtu.
Duke i analizuar format e organizimit të mevludit që nga koha e Pas luftës dhe deri në prag të çerekshekullit të fundit të shekullit XX, dhe që nga ajo kohë deri më sot thuajse janë ruajtur tërësisht konturat e përgjithshme të organizimit të këndimit të mevludit.
Risi e çerekshekullit të përmendur është se fillon të përdoret si në Tetovë ashtu edhe në Gostivar mevludi i Faredin ef. Osmanit, atëherë imam ne Fshatin Reçan, kurse tash imam në Xhaminë e Mëhallës në Gostivar.[7] Sidomos gjenerata e re e përvetësoi shumë shpejt këtë mevlud bile vende-vende ia ka marrë primatin mevludit tradicional. Por kemi raste të evidentuara se njëri prej hoxhallarëve të këndojë mevludin e Tahir ef. Popovës kurse tjetri të Faredin Osmanit. Të shtojmë edhe këtë se të rralla janë rastet kur për mevlud thirret vetëm imami. Por ndodh, sidomos në fshatrat e mëdha që në të njëjtën kohë duhet kënduar dy a më tepër mevlude ( sidomos gjatë Ramazanit) dhe janë të detyruar që këtë shërbim ta bëjë vetë imami, vetë muezini madje angazhohet edhe mual-limi.
Duke pasur për bazë arshinin që përmenda kam konstatuar se në kohën e Paraluftës mevludi që është kënduar turqisht, ka qenë i Sulejman Çelebisë, qofshin hoxhallarë shqiptarë apo turq. Besoj se edhe forma e këndimit shqip e ka ruajtur besnikërisht formën tradicionale të këndimit, mekamit.
Gjithsesi duhet përmendur se faza më e rëndësishme në historikun e këndimit të mevludit në trevën e Pollogut duhet të jetë koha e daljes në dritë e mevludit të Tahir Popovës me shkronja shqip, i cili ka pasur jehonë të madhe dhe është kënduar gati në çdo shtëpi. Por, nuk mund të mos e përmendi një fakt të rëndësishëm që i përket rrugës së depërtimit të këtij mevludi në Tetovë e Gostivar. Është e ditur se lidhjet e këtyre dy qyteteve me Prizrenin, Ferizajn e Kaçanikun, Shkodrën, Tiranën, Elbasanin, Dibrën etj. kanë qenë shumë të forta, si në rrafshin ekonomik, po ashtu edhe në atë kulturo-arsimor. Dhe mundësia e sjelljes së literaturës fetare nga këto qendra të rëndësishme është e pakontestueshme.[8] Për ndonjë material tjetër fetar, po le të ishte edhe ndonjë Ilmihal i vogël, nuk kam të dhëna, por se dorëshkrime mevludesh nga ushtarë kosovarë që u kanë dhënë shokëve të anës sonë ma vërtetuan bashkëbiseduesit e mi. Bëhet fjalë për kohën e Pasluftës, kur edhe merr hov shkrimi dhe leximi në gjuhën amtare. Është koha kur si në Kosovë edhe në Maqedoni erdhi kontingjenti i mësuesve atdhetarë të dalë kryesisht nga Normalja e Elbasanit[9] , që në punën e tyre edukativo-arsimore mbëltuan edhe ndjenjat e çiltra islame. Këtij grupi gjithsesi duhet bashkëngjitur edhe Hafiz Izairin e Pallçishtit,[10] dhe Hafëz Shabanin e Shipkovicës.[11] Në këtë kontekst gjithsesi duhet përmendur kontributin e disa hoxhallarëve të shquar që kanë merita të veçanta për përhapjen e mevludit shqip, siç ishin: Besim efendiu i Pirokut, hafëz Shoipi i Toplicës, Abdylhaqim Dogani, Qemal efendi Aruçi dhe mbarë plejada e hoxhallarëve të asaj kohe që u dalluan edhe për atdhetarinë e pashembullt.
DISA TË DHËNA RRETH CEREMONIALIT TË KËNDIMIT TË MEVLUDIT
Në radhë të parë, në trevën e Pollogut, mevludi këndohet për ditëlindjen e Pejgamberit tonë, Muhammed Mustafasë. Por këndohet edhe për netët e mëdha, siç janë Nata e Kadrit, Nata Regaib, Nata e Vitit të Ri islam. Krahas tyre këndohet edhe për gëzime familjare e edhe për vdekje.
Në përgjithësi, pa marrë parasysh se për çfarë sebepi këndohet, mevludi fillohet me Istigfarin, vazhdohet me ajetin Innallahe ve meleaiketehe jusal-lune alen-nebij dhe me Ala resulina salavatë (ose ndonjë variant tjetër) që përsëritet në fillim të çdo pjese të mevludit, dhe i gjithë xhemati këndon zëshëm salavatet që janë pjesë përbërëse të mevludit. [12] Për dallim nga kjo mënyrë tradicionale, mevludet që këndohen nëpër salla, fillohen me tekbire dhe salavate. [13]
Pjesa e parë e mevludit fillon me vargun All-llah emnin ta përmendim daima, dhe vazhdon deri te Fatihaja dhe Salavatet që këndohen për shpirtin e autorit të mevludit. Pas çdo dyvargëshi përcillet nga i gjithë xhemati refreni All-llah-All-llah, ja All-llah! Diku vazhdohet edhe në pjesën e dytë,por ka vende që kjo përcjellje vazhdon deri te salavatet që këndohen në këmbë.
Salavatet në këmbë thuajse gjithkund na dalin njësoj. Xhemati ngrihen në këmbë posa fillohet me këndimin e dyvargëshit që mund të paraqesë edhe kulmin e këtij këndimi e që është:
Leu Sulltani dinit islam n’atë zemanë
Tokë e qiell u mbushën me nur gjithë sa janë.
Salavatet që këndohen në këmbë janë:
Essalatu vesselamu alejke, ja Resulall-llah!
Essalatu vesselamu alejke, ja Habiball-llah!
Essalatu vesselamu alejke, ja hajre halkil-lah!
Salavati i fundit diku zëvendësohet me Ja shefijall-llah ose me Ja hajrel-evveline vel-ahirinë!
Këtu merr fund pjesa e parë e mevludit dha zakonisht këndohet një ose më shumë ashere, nga hoxhallarët si dhe nga xhemati. Ka raste, sidomos viteve të fundit, që në këtë vend të këndohen ilahi e kaside. Nëse këndimi bëhet në ndonjë vend të hapur, në vend të salavateve tash më tepër zënë vend ilahitë.[14] Ndërmjet pjesës së parë dhe të dytës, edhe në të kaluarën edhe tash bëhet një pushim i shkurtër sa për të pirë sherbet. Zakonisht kanë qarkulluar dy-tre bardakë sherbet. Kjo traditë ruhet ende, por viteve të fundit, kryesisht në objekte hoteliere për çdo xhemat sherbet jepet në gota të vogla plastike. Kur mevludi këndohet në xhami nuk pihet sherbet, por në oborr të xhamisë për tërë xhematin shtrohen tabaka me llokume e sheqerka.
DUAJA
Në fund të mevludit bëhet duaja. Para se të bëhet duaja këndohet tri herë Kulhuvall-llahu. Të rralla janë rastet kur këndohet ndonjë ashere. Tradicionalisht duaja është kënduar arabisht dhe shqip. Më së shumti është kënduar duaja e mevludit të T. Popovës, kurse kohëve të fundit më shumë dëgjohet duaja e mevludit të Faredin Osmanit. Nuk janë të rralla rastet kur imamë më me përvojë kanë krijuar dua të veçanta për raste të veçanta: për raste vdekjeje mbizotërojnë notat elegjiake, kurse për raste gëzimi mbizotërojnë notat shpresëdhënëse për një mirëqenie sa më dinjitoze.
DISA TË DHËNA ETNOGRAFIKE
Si në të kaluarën, ashtu edhe sot thirrja për mevlud është bërë dhe bëhet në mëngjesin e të njëjtës ditë kur vendoset që të këndohet mevludi. Në të kaluarën janë thirrur kryesisht anëtarët e familjes së ngushtë, kurse tash, varësisht nga rasti, thirren edhe miqësia ( kur mevludi organizohet në objekte hoteliere).
Në kohën e Pasluftës nuk kanë mundur të thërrasin më tepër se një tryezë burra, sepse populli ka qenë në varfëri të madhe. Këtu është fjala për mevlude që lidhen me raste vdekjeje dhe që e kanë konsideruar si obligim fetar të patjetërsueshëm. Për net të mëdha, si në atë kohë ashtu edhe tash mevludet janë organizuar dhe organizohen nëpër xhamia. Viteve të fundit mevludet që organizohen nëpër objekte hoteliere janë kryesisht manifestime me karakter familjar dhe jo organizime të këshillave të xhamive ose të ndonjë asociacioni me relevancë shoqërore.
Në të kaluarën i është kushtuar më tepër kujdes organizimit të mevludeve gjatë muajit të mevludit që ndryshe njihej si Hana e Mevludit. Madje ka pasur raste kur ndonjë xhemat që s’ka mundur për natën e 12 të bëjë mevlud, e ka rezervuar këtë datë për vitin e ardhshëm (sipas Mahmut ef. Zeqirit). Ky interesim për këtë natë edhe sot është aktual, por kryesisht këtë privilegj dëshirojnë ta kenë familjet e pasura. Përveç natës së 12 të Rebiul-evvelit, sikurse edhe në trevat tjera shqiptare, mevlude janë organizuar edhe për net të tjera të mëdha, si për Natën e Kadrit, ME rastin e Vitit të Ri Islam-Hixhretit, si organizime me karakter të përgjithshëm. Ndërsa si manifestime me karakter familjar konsiderohen mevludet që organizohen në rastin e lindjes së fëmijës (për akika), me rastin e hyrjes në shtëpi të re, në raste synetllëku që lidhen me ditë të caktuara kur edhe kryhen këto akte rituale. Para 3-4 dekadash është kënduar mevlud edhe kur kanë therur pastërma, gjegjësisht “gulerë”, siç quhen në popull. Në Malësinë e Tetovës kemi evidentuar edhe dy raste karakteristike. Sipas molla Selman Bilallit , në këto anë janë kënduar mevlude edhe për bereqet, që nuk përmendet as në krahun tjetër të Tetovës, as në anën e Gostivarit. Kurse rasti tjetër lidhet me fshatin Shipkovicë. Sipas haxhi Nexhmudin Hazirit, dikur në këtë fshat, i zoti i shtëpisë ka thirrur anëtarë të familjes dhe xhematë për të kënduar mevlud dhe pas mevludit nuk është shtruar darkë, por i kanë gostitur të ftuarit o me patate, o me gështenja të ziera. E dikush ka bërë edhe ndonjë tatli.
Kjo ka qenë forma më e lehtë që kanë mundur ta bëjnë edhe familjet e varfra, vetëm e vetëm që mos mbeten pa bërë mevlud. Siç shihet po na dalin edhe organizime të këtilla të mevludit. Me këtë rast do të shënoj edhe një qëndrim interesant të Faredin ef. Osmanit,që ka të bëjë me një formë të papëlqyeshme të organizimit të mevludit që është evident. Në anën tjetër ai nuk lë pa përmendur edhe karakterin humanitar të këtij manifestimi fetar. Ai e çmon lartë organizimin e mevludeve, dhe tubimet e këtilla i konsideron si një miniakademi solemne. Si raste të papëlqyeshme i konsideron rastet kur dikush u dashka të bëjë mevlud “pse ia ka ngrënë bukën dikuj”, dhe tash u dashka “t’ia kthej të mirën me të mirë”. Me çka bie në ujë porosia e Pejgamberit tonë, kur thotë: La tusal-lib il-la mu’minen, ve la je’kul teameke il-lettekijj-Mos e shoqëro askënd përpos besimtarit, dhe mos ia jep ushqimin tënd askujt përpos të devotshmit. Kurse aspektin humanitar e sheh në faktin se edhe fukarenjve u mundësohet që të jenë pjesë e xhematit që pas mevludit të hajë një drekë apo darkë dhe se duaja e tij është shumë më me peshë dhe i buron nga thellësia shpirtit. Po të njëjtat konstatime patën edhe imamët e fsh. Gradec.
MEVLUDI PËR RASTE VDEKJE
Mevludi për raste vdekjeje ka kritere të caktuara dhe këto kritere i diktojnë rrethanat shoqërore të kohës. Në të kaluarën nuk ka qenë adet të shpejtohet me këndimin e mevludit, sepse për këto raste mevludi paraqet aktin e fundit të ta’zijes ( ardhjes për ngushëllime) dhe me këndimin e mevludit bijat shkojnë nëpër shtëpitë e veta. Pra nuk shpejtohej që mos lihej përshtypje se bijat përzihen nga shtëpia e babës. Kjo e dhënë është e rëndësishme edhe për aspektin etnologjik të kundrimit të kësaj dukurie që dikur ka qenë shumë me peshë. Ndërsa sot, sado që mundohen ta respektojnë këtë ligj të pashkruar, për çka edhe ne jemi dëshmitarë, mevlud këndohet edhe të dytën apo të tretën ditë. Por këto janë raste specifike kur bijtë e merhumit a merhumes janë me punë jashtë vendit dhe rrezikojnë të humbin vendin e punës. Kur jemi te gurbetçinjtë, kemi të dhëna se të shpeshta janë rastet kur mevludin e të vdekurit e lënë për disa muaj më vonë, gjegjësisht atëherë kur e marrin pushimin, mu për arsyen që e përmendëm.
Në të kaluarën, edhe në kohën e zisë së bukës, pra në kohë krize, prapë se prapë për raste vdekjeje kanë kënduar mevlud, madje edhe duke hyrë në borxh. Arsyeja ka qenë që familjarët mos përgojohen dhe bota mos thonë: “ Nuk ia bënë si duhet rendet e vdekjes”.(Sipas Hafëz Salisë së Bogovinës). Pra, siç duket, kjo ka të bëjë me nderin e familjes, por ndoshta ka edhe një doze fanatizmi të tepruar. Kurse sot shumë kush më parë pranon të mos bëjë mevlud se sa të hyjë në borxh.
Po të krahasojmë organizimin e mevludit të para 30-40 vjetëve me të sotshmit, mund të konstatohet se në organizimet e dikurshme ka pasur më shumë mundësi që ky tubim të shfrytëzohet edhe për mbajtjen e ndonjë vazi a nasihati, varësisht nga sebepi (preteksti) i këndimit të mevludit. Një formë e tillë edhe sot ka mundësi të organizohet më lehtë në ambientet familjare, kurse në organizimet e viteve të fundit nëpër objekte hoteliere, sipas bashkëbiseduesve që ballafaqohen gati për çdo ditë me këtë problem, është e pamundur të përcillet ndonjë mesazh ashtu si ka hije. Bile-bile ata nuk ngurojnë të theksojnë një dukuri që për mendimin tonë është i shëmtuar: në një kënd të restorantit këndohet mevlud, ndërsa në anën tjetër ke të organizuar babina ose ndonjë solemnitet familjar grash.
Lidhur me organizimin e mevludeve në vende të hapura,sidomos verës, edhe në këto anë ka arsyen e vet. Në radhë të parë që fjala e gjallë të arrijë edhe te ai auditor që më pak i është përkushtuar jetës shpirtërore. Mos qoftë fjalë e rëndë, po mund të thuhet se kjo është njëra prej mundësive që edhe profileve të ndryshme të shoqërisë sonë t’i mundësohet të dëgjojë historinë e kënduar të Pejgamberit tonë, respektivisht atyre që rrallë hyjnë në xhami.
Është e udhës të përmend edhe një detal, që nuk përkon me kohën e sotme. Në të kaluarën, pas këndimit të mevludit, hoxhës i është dhuruar një maramë e vejtur në shtëpi dhe është konsideruar si peshqesh me kimet.(Sipas hafëz Sali Misimit).
Në të kaluarën thuhet se gjatë këndimit të mevludit nuk ka pasur “zinete” ( zbukurime) përcjellëse si sot,por kjo nuk do të thotë se kanë munguar fare. Edhe vetëm salavatet dhe asheret e kanë plotësuar mozaikun e mevludit. Nuk janë zgjeruar më tepër që të pranishmit të jenë sa më të përqendruar në perceptimin e gjithë asaj që lidhet me jetën dhe misionin e shenjtë të Pejgamberit a.s.. Por edhe nuk ka pasur forma tjera, që do t’u ofronte kënaqësinë shpirtërore dhe emocionuese që ofron teksti poetik i mevludit. (Kurse sot kjo kënaqësi arrihet përmes programeve radio-televizive, inçizimeve në video, në cd, dvd-ve dhe përmes asaj që ofron interneti). Madje nuk ka bërë vaki që të shkurtohet mevludi, kurse sot ndodh e kundërta: shkurtime sa të duash e diku-diku pjesët përcjellëse zënë vend më tepër se vetë mevludi dhe përcillen edhe me video bime. Shkurtimi i mevludit ka qenë akt i kritikueshëm, bile edhe janë thurur anekdota që lidhen me atë pjesë që është anashkaluar më shpesh: ngjarja për qengjin që ia kishte helmuar një jahudi Pejgamberit.
Sa i përket anës melodike të mevludit, në trevën e Pollogut, është ruajtur mekami tradicional, karakteristik për këndimin e mevludit. Si mevludi i Tahir ef. Popovës edhe ai i Faredin ef. Osmanit kanë të njëjtin mekam, kurse mevludi i Shkodrës ka specifikat e veta, që janë çështje që më mirë mund t’i vlerësojnë muzikologët. Por, nuk bën të lihet pa u përmendur se mevludet që këndohen në trevën e Pollogut, si për nga ana strukturore, përmbajtjesore, stilistike, gjuhësore etj. i përmbushin të gjitha kriteret që i takojnë një vepre me vlera të larta artistike, ashtu siç i ka hije një vepre në të cilën shkrihen mrekullueshëm hyjnorja me njerëzoren, në përputhje të plotë me postulatet islame, por, pse jo, edhe me postulatet mbarënjerëzore, mbasi këndohet jeta e njeriut më të lëvduar në rruzullin tokësor, që All-llahu xh.sh. e dërgoi mëshirë për mbarë njerëzinë.
Viteve të fundit është duke u përhapur dukuria e këndimit të mevludit vetëm për gra. Dikush mund të mendojë se kjo nuk ka qenë në traditën tonë. Është e vërtetë se nuk ka qenë në ato përmasa siç mund të jetë sot, por gjatë viteve të ’50-ta dhe të ’60-ta në Pirok po edhe në ndonjë fshat të afërm, hafëz Mahmut Zeqiri pohon se nëna e tij, hafëze e njohur, në atë kohë u ka kënduar grave pjesët “Hallet e vdekjes” dhe “Hallet e vorrit” nga Mevludi i Shkodrës. Ky fakt na lë të besojmë se mund të ketë pasur edhe gra tjera që kanë kënduar mevlud, e mos bëjmë fjalë për gra që kanë kënduar fëmijë, siç është e njohur në popull, që u kanë mësuar elifin, shartet,suret por edhe hafëzllëkun.
Në trevën e Pollogut, por besoj edhe në përmasa më të gjera, këndimi i mevludit, qoftë nëpër xhamia apo nëpër pallate të kulturës, u motivua nga programet TV satelitore kryesisht nga kanalet tv turke, saqë nuk ka pasur objekt hotelier që nuk e lëshonte ndonjë nga kanalet turke që transmetonte drejtpërdrejt mevludin nga ndonjëra nga xhamitë më reprezentative të Turqisë.
ÇËSHTJET KONTESTUESE RRETH KËNDIMIT TË MEVLUDIT
Si çështje të parë të kontestueshme do të përmendja atë nuk ka të bëjë me vetë mevludin si këndim fetar, por ka të bëjë me një çështje krejt dytësore, dhe ka ngelur në memorien kolektive të popullit, sepse është pak e dhimbshme. Arsyet mund të jenë të natyrave të ndryshme por është e vërtetë se në fillim këndimi i mevludit në shqip nuk ka qenë i mirëpritur, dhe sipas mendësisë së asaj kohe është menduar se turqishtja është gjuhë më e dashur te Zoti.[15]
Edhe lidhja e duarve gjatë këndimit të salavateve në këmbë ka qenë diskutabile më shumë në të kaluarën e më pak në ditët tona. Ka pasur hoxhallarë që kanë kundërshtuar lidhjen e duarve sepse njeriu i lidh duart vetëm kur është në namaz. Ndërsa pala tjetër është e mendimit se lidhja e duarve bëhet në shenjë respekti ndaj Pejgamberit a.s. por edhe si terbije (disiplinë) në kryerjen e këtij riti fetar. Në lidhje me këtë çështje, sa për ilustrim, do të përmendi edhe mendimet e dy hoxhallarëve të njohur të Tetovës: atë të Xhemil efendiut dhe të vëllait të tij, Bedajet efendiu. Asnjëri nuk e kanë kontestuar këndimin e mevludit dhe se,sipas Xhemil efendiut, është sevap të këndohet për të vdekurit. Kurse sipas Bedajet efendiut sevape kanë edhe të gjallët edhe të vdekurit. Në Tetovë janë të njohura edhe qëndrimet e Garib Efendiut dhe të molla Selmanit, si dhe qëndrimi i Bedri Efendiut, që përkojnë me atë të Hasan ef. Nahit.
Ja edhe dy raste se si hoxhallarët tanë në mënyrë të tërthortë, përmes shembullit personal, kanë përcjellë mesazhet e tyre se sa është e arsyeshme të këndohet mevlud për të vdekurit. Molla Jaha i Shipkovicës nuk e ka lëvduar këndimin e mevludit për të vdekur. Madje ai për vete paska lënë amanet që mos i këndojnë mevlud, por ditën e arifesë të therin kurban dhe i gjithë mishi t’u shpërndahet fukarave dhe ta përjetojnë si duhet gëzimin e Bajramit. Edhe hafëz Ademi mevludin për ditëlindjen e Pejgamberit dhe për netët e mëdha assesi nuk e ka kontestuar, por për raste vdekje ka pasur qëndrim tjetër. Megjithatë edhe në mevlude të tilla ka marrë pjesë dhe assesi nuk ka injoruar dëshirën e xhematit. [16]
Më mbetet të shtoj se qëndrimi i gjeneratës sonë, që kemi mësuar në Medresenë e Prishtinës dhe kemi qenë përkrahës të denjë të idesë për kultivimin e mevludit dhe masovizimin e tij, sidomos kemi qenë të mobilizuar nga një letërqarkore që Hasan efendi Nahi e shpërndau në Kosovë e Maqedoni në fillim të viteve të ’70-ta, i cili kishte qëndrim të prerë se mevludi me çdo kusht duhet të kultivohet dhe të merr karakter të mirëfilltë të solemnitetit fetar.
U mundova të zbuloj ndonjë të dhënë ose ndonjë fenomen analog që ka të bëjë me një besëtytni që kishte qenë dikur. Thuhet se në fshatrat e Malësisë së Sharrit është besuar se kur është kënduar mevlud për një të vdekur, për të cilin është bërë nijet, shpirti i merhumit ardhka të dëgjojë atë këndim. Kjo nuk ka të bëjë me parimet islame. (Sipas mulla Selmanit). Të njëjtën gjë ma ka pohuar edhe haxhi Xhemaili i Pallçishtit, i vetëdijshëm se është bid’at dhe se nuk ka bazë fetare. Edhe pse motivi shtytës është shumë i fuqishëm, prapë se prapë nuk është përhapur, edhe pse në asnjë rast nuk e anashkalova këtë pyetje para hoxhallarëve me të cilët kam biseduar dhe shpreheshin me skepticizëm se ka mundur të ketë një bid’at të tillë.
Po ashtu më ka interesuar të gjej ndonjë shembull analog me atë që haset në krijimtarinë popullore boshnjake që ka të bëjë me një rit familjar. Në të vërtetë nëna apo gjyshja në vend të ninullave, për të vënë në gjumë fëmijën, u paskan kënduar pjesë nga mevludi. Konstatova se diç të tillë nuk ka dëgjuar asnjëri nga hoxhallarët e intervistuar. Bile më thanë se as ndonjë sure apo ndonjë këndim tjetër me karakter fetar nuk është dëgjuar t’i këndojë nëna fëmijës.
EDHE NË MIJËVJEÇARIN E TRETË, NË VAZHDËN E TRADITËS ME ELEMENTE TË REJA
Gjithsesi një kapitull më vete duhet të paraqesë organizimi i mevludit që nga viti i parë i mijëvjeçarit të tretë, ku tashmë janë ngjizur format tradicionale të këndimit me format e moderuara, madje edhe me përcjellje instrumentale, gjë që as që mund të merrej me mend para jo më pak se dhjetë vjet. Madje dita-ditës mevludi po del jashtë xhamisë dhe organizohet nga shoqata të ndryshme që në programet e tyre, jo se nuk ruhet ajo që është thelbësore, por del si punë diletantësh dhe humbet vlera e mirëfilltë e mevludit. Fatmirësisht në krye të disa asociacioneve kulturore që organizojnë manifestime fetare, të përqendruara më shumë në Tetovë, qëndrojnë në radhë të parë individë me përgatitje solide fetare, por nuk janë të profilizuar për një veprimtari të tillë.[17]
Për dobitë e mevludit mund të thuhet me pak fjalë: Nëpërmjet mevludit ne manifestojmë përkatësinë tonë si pjesëtarë të ummetit tonë-duke dëshmuar se i besojmë All-llahut xh.sh. dhe se ndjekim rrugën e Muhammed Mustafasë. Me këtë rast ne shprehim qëndrimin tonë kosmopolit se i takojmë një bashkësie mbarënjerëzore dhe një qytetërimi që është i ngulitur thellë në pjesën më të madhe të popullit tonë, nga njëra anë, kurse në anën tjetër përmes manifestimeve të mevludit ne forcojmë lidhjet tona familjare dhe miqësore me ata që e ndajmë të mirën dhe të keqen bashkë.
PËR FUND: KY SESION SHKENCOR DHE OBJEKTIVAT E TIJ
Me vetë faktin se qysh në vitet e tetëdhjeta është mbajtur një seminar në Gostivar mbi mevludin dhe karakterin fetar të tij,shihet qartë se interesimi për ta studiuar këtë lloj të krijimit artistik, që është pjesë integrale e trashëgimisë kulturore dhe shpirtërore e popullit tonë, nuk ka munguar dhe ka shërbyer si nxitje për t’u marrë edhe më seriozisht me këtë çështje. Ka pasur polemika të një pas njëshme, por askush nuk e ka kontestuar mevludin i bid’a hasene (si risi e pëlqyer), duke u mbështetur në argumente historike dhe logjike. Qëndrimi i ulemave të kësaj ane përkon me qëndrimet e dijetarëve më të njohur të botës islame, siç janë Ibni Hazheri, Ebu Shame, El-Xhezeriu, Ibën Dihje, Es-Sujuti etj., se mevludi nuk i takon kategorisë së ibadeteve, siç është namazi, agjërimi etj. po as që mund të krahasohet me Bajramet. Individët që kanë qenë më të prirë për të polemizuar janë bazuar në hadithin e Pejgamberit “Kul-lu bid’atin dalale...” që është një qëndrim i atij grupi puritanësh, që frikësohen mos krijohet kulti i personalitetit, por ata harrojnë se asnjë alim nuk ka proklamuar se shënimi i ditëlindjes së Pejgamberit është obligim fetar. Por është thënë dhe thuhet vazhdimisht e kundërta: se është një traditë e bukur që edhe në këtë mënyrë të thjeshtë, duke kënduar mevlude, të manifestojmë dashurinë dhe respektin tonë ndaj njeriut që është krijuar mëshirë për mbarë njerëzinë.
Këtë Sesion shkencor unë do ta kisha karakterizuar si mevlud mbi mevlude, ku në mënyrë objektive dhe mbi baza të shëndosha shkencore të bëhet vlerësimi real i mevludit ashtu siç është ngjizur në mendjen dhe shpirtin e popullit tonë, por do të duhet të japë edhe format më të qëndrueshme që ky manifestim shekullor të mbijetojë, sepse mevludi në shumë mjedise gjithnjë e më tepër po e humb kuptimin e vërtetë dhe merr karakter formal, në vend që të ruhet ajo që është thelbësore: që duke kënduar jetën e Pejgamberit tonë, ta përkujtojmë atë sikur të jetë në mesin tonë dhe t’i japim fjalën se do të ndjekim rrugën e tij deri sa të jemi gjallë.
Përveç tjerash ky sesion duhet të përcjellë edhe këtë mesazh: A s’është koha që në të ardhmen të mos merremi me poema, panagjerike, apokrife e hagiografi shenjtorësh dhe oshënarësh, që na u bënë pjesë e jetës sonë, kurse ndaj vlerave tona shpirtërore të silleshim me mospërfillje dhe të mbanim qëndrim letargjikësh. Besoj se është koha që mos e marrim nëpër këmbë mundin e ulemave, hoxhallarëve tanë që jetuan në kushte shoqërore e politike shumë të rënda, por arritën që mesazhin e pastër islam ta përcjellin me shumë sakrifica deri në ditët tona.
Mevludi si lloj i krijimit i artistik dhe si manifestim praktik i ndjenjave të adhurimit, gjithnjë ka ndikuar në fisnikërimin dhe edukimin shpirtëror të njeriut dhe lidhshmërinë e tij për litarin e Zotit. Duke e njohur sa më thellë krijimtarinë letrare artistike të proveniencës islame në trojet tona, ku zë vend të rëndësishëm edhe mevludi, ne bëjmë një hap kolosal në qëmtimin e thesarit tonë të pasur për t’i përcaktuar vendin e merituar në kuadër të trashëgimisë sonë mbarëkombëtare. Do të shtoj edhe një të dhënë që lidhet me realitetin boshnjak. Nuk është aspak e rastësishme që me themelimin e Institutit të studimeve boshnjake, në kuadër të Bashkësisë kulturore boshnjake “Preporod”, njëri prej aktiviteteve të para ka qenë vënia në binarë shkencorë studimin e mevludit, madje duke organizuar tryeza të rrumbullakëta që tashmë janë tradicionale dhe mbahen në Blagaj, nën patronatin e Muftinisë së Mostarit dhe të Kuvendit Komunal të këtij qyteti.[18] Do të dëshiroja që edhe ky Sesion shkencor të ndjek po këtë rrugë.
_______________
• Kumtesë e lexuar në Sesionin shkencor “Mevludi tek shqiptarët”, 29 prill 2009., Prishtinë. Organizuar nën patronatin e Bashkësië Islame të Kosovës.
[1] Shih: Faik Luli- Islam Dizdari, Mevludet në gjuhën shqipe, “Camaj-Pipa”, Shkodër, 2002, f. 9
[2] Sipas hafëz Shoip Mustafit, i cili shton se për sebepe tjera, mevludi nuk është konsideruar kategori e domosdoshme, sepse për raste vdekjeje më shumë është kënduar qelime, sesa mevlude. Madje, kalimthi po përmendi edhe këtë të dhënë se për qelime janë marrë një lloj i posaçëm i tespiheve prej xhamive më të njohura të qytetit ose të disa fshatrave. Sipas mulla Selman Bilallit, kjo praktikë e marrjes së tespiheve merr fund me ardhjen e Aqif Efendisë në krye të Muftinisë së Tetovës. Është e qartë se pas këndimit të mevludit ose të qelimes është shtruar bukë. Këto të dhëna vlejnë si për rajonin e Tetovës, po ashtu edhe për atë të Gostivarit
[3] Që ka kryer shkollimin në Shqipëri dhe ka shërbyer si hoxhë atje. Arrita të siguroj të dhëna për Rexhep ef. Vokën e Shipkovicës, dhe për bashkëvendasit e tij, Molla Jaha e molla Haziri, që kanë këndur mevludin shqip njëherazi me alfabet arab e pastaj me alfabet shqip.
[4] Sipas dr. Nehat Krasniqit, autor i këtij mevludi paska qenë Ali Elbasani dhe këtë mevlud e paska shkruar me alfabetin e Hoxhë Vokës së Shipkovicës.
[5] Hafëz Shefi Emruli ka lindur më 1884 kurse ka ndërruar jetë më 1947. Si imam në fsh. Kalishtë ka shërbyer deri më 1937. I biri, hafëz Selimi bën detyrën e imamit deri më 1946, kur bie në burg për shkak të moszbatimit të urdhrit për kolektivizimin e fshatit. Lirohet më 1949, por nuk jetoi gjatë pas daljes nga burgu. Nga viti 1952 detyrën e imamllëkut në Kalishtë e vazhdon hafiz Adem Emruli, i cili më 1953 shpërngulet në fsh. Reçicë e Vogël, kur këtu nuk kishte xhami, por të gjitha namazet dhe manifestimet fetare janë organizuar në shtëpinë e tij. Këto të dhëna i mora nga z. Asllan Emruli, i lindur më 1953. Punëtor afarist. Ka të kryer Shkollën e mesme hotelierike.
[6] Shih: Hafiz Ali Korça, Mevludi-Lindja e Pejgamberit (Përgatitur për shtyp nga Dr. Feti Mehdiu), Prishtinë 1992, f.12.
[7] Faredin ef. Osmani është i lindur në Reçan, ku e ka kryer skollimin fillor, kurse të mesmen, Medresenë “Alaud-din”,në Prishtinë. Ka ndjekur studimet në Arabinë Saudite.
[8] Vetë kam pasur rastin të shohë shumë botime fetare, abonentë të cilave kanë qenë hoxhallarë dhe intelektualë tjerë, të cilëve këto botime u kanë ardhur në rrugë postare.
[9] Në historiografinë e shqiptarëve të ish- Federatës jugosllave, kjo kohë u karakterizua si “fitorja më e madhe e revolucionit socialist”.
[10] Haxhi Xhemail Kadriu pohon se h. Izairi e ka kënduar Mevludin e Shkodrës, edhe pse ishte më i rëndë për ta kënduar, por për të nuk ka paraqitur problem, sepse ai atje ka kryer shkollimin dhe ka shërbyer si imam në Shqipëri.
[11] Për hafëz Shabanin kuptova se shkollimin e ka kryer në Prizren, por ka shërbyer në disa fshatra të Shkodrës, si në Repisht, Drisht dhe Dragoç.
[12] Në Gradec në pjesën hyrëse të mevludit ka qenë traditë, që vazhdon edhe sot, të këndohet bashkërisht me xhematin 33 herë Estagfirullah, 33 herë All-llahumme sal-li ala sejjidina Muhammed ve ala ali Muhammed. Kurse para duasë thuhet 33 herë Lailahe il-lall-llah, ashtu siç këndohet për Kelimei-teuhid
[13] Në manifestimet për hir të kësaj feste që organizohen nga Bashkësia Islame ose ndonjë asociacion tjetër, si në Tetovë e Gostivar por edhe në fshatrat ku ekzistojnë salla (si në Bogovinë, në Gradec, në Negotinë, në Çegran, në Zhelinë, në Çellopek, në Tearcë etj.) programin e hap kori me Taleal Bedru alejna, dhe atë arabisht, shqip, madje edhe turqisht.
[14] Meritë të veçantë, që nga vitet e gjashtëdhjeta, për këndimin e ilahive ka Hafëz Mahmut Zeqiri, që e ka me traditë familjare, por mund të ketë ndikuar edhe tradita boshnjake, ngase medresenë e mesme e ka kryer në Sarajevë. Ndikimi i organizimeve boshnjake ka qenë më i shprehur pas diplomimit të studentëve të parë të kësaj ane në FSHI-në e Sarajevës.
[15] Lidhur me këtë çështje pak të dhëna mora nga haxhi Xhemail Kadriu, nga Pallçishti.
[16] Gjatë kohës kur hafëz Ademi ka shërbyer si imam në xhaminë Kadi Çeshme, për Natën e Kadrit vazhdimisht është kënduar mevlud. Pas këndimit të mevludit h. Ademi me një grup xhematlinjsh ka ndenjur tërë natën në xhami, duke bërë ziqër për hir të kësaj nate të bekuar.
[17] Aktualisht si më aktivë këto dy vjetët e fundit janë kori i Bashkësisë Islame, që udhëhiqet nga Abaz Jahja, i specializuar për muzikë në Turqi, Shoqata kulturore studentore “Vizioni M”, Forumi Rinor Islam, Sh.B. “ASR”,koret e medreseve, koret që veprojnë në kuadër të muftinive , si ai i Gostivarit, Strugës, Shkupit, Tetovës etj.
[18] Mevlud u zhivotu i kulturi boshnjaka, Institut za boshnjaçke studije, Boshnjaçka zajednica kulture “Preporod”, Sarajevo, 2000.
LITERATURA E KONSULTUAR:
1 Faik Luli-Islam Dizdari, Mevludet në gjuhën shqipe, “Camaj-Pipa”, Shkodër, 2002.
2 Faik Luli-Islam Dizdari, Hafiz Ali Ulqinaku-jeta dhe veprat, Logos-A, Shkup, 2005.
3 Mr. Taxhedin Bislimi, Mevludi- Historiku dhe dispozitat e tij, ISM-Shkup, 1427/2006.
4 Mevlud u zhivotu i kulturi boshnjaka, Institut za boshnjake studije, Sarajevo, 2000.
5 Sve stvoreno uçini se veselo , Zbirka mevluda, Sarajevo, 1990.
6 Nehat Krasniqi, Mevludet në letërsinë shqiptare me alfabet arab,Revista “Dituria Islame”,viti VI,nr. 30-31,tetor-nëntor 1991,fq.23-28.
7 Dr. Ismail Ahmedi, “Hafiz Ali Korça”, Mevludet në letërsinë islame shqiptare, f. 125, Sh.B. “Logos-A” Shkup, 1419-1999.
8 Hasan Kaleshi, “Mevludi tek shqiptarët”, Zbornik Filozofskog fakulteta, Knjiga IV-2, Beograd 1959.
9 Dr Hasan Kaleshi, Vepra 1 (përgatitur për shtyp nga dr. Feti Mehdiu dhe Safet q. Purellku), Logos-A, Shkup 1996.
10 Feti Mehdiu, “Mevludet dhe shqiptarët”, Revista “Bashkimi paqësor”, viti I, nr.2-3, qershor-korrik 1992, Prishtinë f. 8-9.
11 Hafiz Ali Korça, Mevludi-Lindja e Pejgamberit( përgatitur për shtyp nga dr. Feti Mehdiu), Prishtinë 1992.
12 Beqir Topaloglu, “Mbi mevludin”, Biseda fetare, Stamboll 1999, fq.231-235.
